Нобеловата награда се доделува за „најголемите достигнувања кои придонеле за човечкиот род“.

Глетката на човек со округли очила како се спушта по скалите со свечен фрак во зимата 1961 година во познатата „Концерт хол“ во Стокхолм, со цел да ја добие Нобеловата награда, сè уште светка во очите на многумина од поранешна Југославија.

Неговото име е Иво Андриќ и шеесет години е единствениот човек од областа на поранешната социјалистичка држава кој е крунисан за Нобелов лауреат од областа на литературата.

Тоа е една од шесте категории во кои секоја година се доделува Нобеловата награда, а останатите се физика, хемија, медицина, економија и придонес кон мирот во светот.

Но, зошто титулата нобеловец, основана на 29 јуни 1900 година, е толку престижна?

Зошто се доделува Нобеловата награда

Нобеловата награда се доделува за „најголемите достигнувања што придонеле за човечката раса“ во текот на изминатата година.

Цитираниот дел е наведен во тестаментот на шведскиот претприемач и пронаоѓач на динамитот Алфред Нобел, по кого е именувана наградата.

Најголемиот дел од своето богатство тој го остави во наследство на фондот од кој се доделува ова признание до денес.

Нобеловата награда првпат беше доделена во 1901 година – пет години по смртта на човекот според чии желби беше основана.

Првично беше доделена во само пет области, но во 1968 година, на иницијатива на Шведската централна банка, наградата за економија беше воведена како шеста категорија.

Датумот на доделувањето е секогаш ист – 10 декември, бидејќи тоа е годишнина од смртта на Нобел.

Нобел во бројки

Во периодот од 1901 до 2020 година, Нобеловата награда, вклучително и признание од областа на економијата, е доделена 603 пати.

Од минатата година, титулата лауреат беше доделена на 934 поединци, а 28 пати на организации.

Бидејќи има мал број повеќе добитници, наградата досега ја освоиле 930 лица и 25 организации.

Како Иво Андриќ стана единствениот нобеловец од поранешна Југославија

„Времето беше прекрасно, со мала магла што го обои целиот пејзаж во жолто“, забележа сопругата на Иво Андриќ, Милица Бабиќ, во сопствениот дневник по повод нивното заминување за Стокхолм од Белград, на 5 декември 1961 година.

Кога слетале, ветрот дувал, па фоторепортерите, Андриќ го забележале како ја брка капата околу аеродромот, се наведува на веб-страницата на Иво Андриќ.

Следуваа посети на разни институции, а на 10 декември – доделување на Нобеловата награда, којашто му беше врачена на југословенскиот писател од шведскиот крал Густав Адолф Шести.

„Андриќ носи во себе многу нежности за луѓето, но не бега од ужасите или насилството, што во неговите очи ја потврдува реалноста на злото“, објави тогашниот претседател на Нобеловата фондација.

„Тој е писател кој е мајстор за целосно личен, оригинален круг на мотиви.“

„Тој отвора досега непозната страница на светската хроника и ни се обраќа од длабочините на настраданата национална душа на јужните Словени.“

Говорот што Андриќ го одржа за време на доделувањето на наградите, насловен „За приказната и разговорот„, честопати се цитира денес.

Што добиваат лауреатите?

Секој од лауреатите добива:

Нобелова диплома, од кои секоја е уникатно уметничко дело

Нобелов медал, кој е направен во неколку варијации

Парична награда од 9 милиони шведски круни (приближно 886.300 евра) се дели меѓу лауреатите доколку има повеќе од еден, а победниците мора да одржат предавање за да ги добијат парите

Како изгледа процесот на избор

За изборот на победници во секоја од шесте категории одлучуваат различни организации.

Одлуката за наградата во пет категории се донесува во Шведска, додека добитникот на Нобеловата награда за мир се избира во Норвешка.

Номинациите ги доставуваат академици, универзитетски професори, научници, претходни добитници и многу други.

Според правилата на Фондацијата Алфред Нобел, списокот на номинирани во потесниот избор се чува во тајност веќе 50 години од доделувањето на наградите.

Добитниците на наградата ја носат титулата лауреатка и лауреат, а овие зборови се изведени од имињата на ловоровиот венец, кој им беше доделуван на добитниците во античка Грција како најголема чест.

Во секоја категорија може да има најмногу тројца добитници секоја година.

Имаше и години кога наградата не беше доделена – главно за време на двете светски војни.

Правилата на Нобеловата фондација наведуваат дека, доколку комисијата заклучи дека никој не заслужува награда во одредена категорија, таа не се доделува.

Во такви случаи, парите од наградата се чуваат за следната година.

На што ги трошат лауреатите своите парични награди?

Нобеловците за физика во 1903 година, Марија и Пјер Кири, вложија пари во понатамошни научни истражувања.

Иво Андриќ ја донираше сумата на Босна и Херцеговина за изградба на библиотеки и набавка на книги.

Британскиот биохемичар Ричард Робертс, лауреат во 1993 година, ги вложи во крикет поле, додека американскиот генетичар Филип Ален Шарп купи куќа стара сто години.

Сер Пол Нурс – добитник на Нобеловата награда за медицина во 2001 година, купи многу скап мотор.

Книжевниот лауреат од 2006 година, турскиот писател Орхан Памук, основаше музеј во неговиот роден Истанбул, откако ја доби наградата за неговиот истоимен роман.