RSE
„Странски платеници“ во режимот на Слободан Милошевиќ во 90-тите, денес „агенти на странско влијание“. Ознаката „странски агент“ може да стане законска обврска за невладиниот сектор доколку српскиот Парламент го усвои предложениот акт за агенти на странско влијание.
Таков предлог во собраниска процедура доставија пратениците на Социјалистичкото движење, чиј основач е прорускиот потпретседател на Владата на Србија, Александар Вулин, кој некогаш бил близок со Милошевиќ.
Софија Тодоровиќ од Младинската иницијатива за човекови права (МИЧП) за Радио Слободна Европа (РСЕ) вели дека иницијативата нема да прифати да се користи таа ознака.
„Да се согласи со ваков вид на репресија не би била опција“, вели таа.
Предложениот закон за посебен регистар на агенти од странско влијание ги дефинира како „странски агенти“ сите здруженија и непрофитни организации кои главно се финансираат од странство заради политичко влијание.
Закон за странски агенти по моделот на Русија, каде што служи за задушување на критиките на владата и ограничување на работата на активистите за човекови права и независните медиуми, беше усвоен или предложен во неколку други земји, вклучително и на Балканот.
Во Социјалистичкото движење, пак, тие тврдат дека нивниот модел бил американскиот Закон за регистрација на странски агенти (FARA) од 1938 година, а не рускиот. Социјалистичкото движење и неговиот основач Александар Вулин се долгорочен коалициски партнер на владејачката Српска напредна партија (СНС) и на српскиот претседател Александар Вучиќ.
Српската напредна партија не одговори на прашањето на РСЕ дали ќе го поддржи предлогот за закон за странски агенти и каков е ставот на СНС за тој предлог.
Српскиот претседател Александар Вучиќ на 3 декември им рече на новинарите дека ниту владата ниту парламентарното мнозинство не се предлагачи на законот за странски агенти, туку политичка партија.
„Да сакаше владата ќе го предложеше. Но ќе има дискусии за законот, па на народот ќе му биде јасно како ќе биде именуван“, рече Вучиќ.
Тој наведе дека „оние што се наоѓаат таму“ секогаш се бунтуваат против ваквите закони во светот и додаде дека воопшто не обрнал внимание на тоа што е поднесен ваков правен предлог, бидејќи, како што рече, не било особено важно да се него.
Социјалистичкото движење има двајца пратеници од околу 150 пратенички места што и припаѓаат на владејачката коалиција.
Вулин поднесе оставка од Безбедносната разузнавачка агенција (БИА) во ноември 2023 година, неколку месеци откако САД го ставија на списокот со санкции, меѓу другото, за неговите врски со Русија.
Кога во мај беше формирана новата влада на Србија, тој стана нејзин потпретседател задолжен за соработка со земјите од БРИКС, групација во која членува Русија.
Исто така, на веб-страницата на Владата на Србија е посочено дека Вулин е одговорен за следење на статусот на проектите од делокругот на повеќе министерства и посебни организации на Владата „во координација со претседателот на Републиката (Вучиќ)“.
Што вели предложениот закон?
„Агент на странско влијание“ според предложениот закон се сите невладини организации кои главно се финансираат од други држави, меѓународни и странски организации, странски државјани или регистрирани невладини организации кои се финансираат од странство.
Непрофитните организации кои се занимаваат со политички активности насочени кон загрозување на демократијата, нарушување на интегритетот на Србија, кршење на слободите и правата загарантирани со Уставот и поттикнување национална, расна или верска омраза и нетрпеливост, исто така се наведени како „агенти на странско влијание“.
Ѓорѓе Комленски, пратеник на Движењето на социјалистите, кој е еден од двајцата предлагачи, за РСЕ вели дека го сакаат законот за странски агенти за да можат граѓаните да имаат „идеа за тоа кои мотиви некој нешто кажува и прави“.
„Многу невладини организации се претворија во многу добро финансиран дел на лобисти за странски интереси“, рече тој.
На изјавата дека државата добива пари и од странски фондови, Комленски вели дека државата ги користи овие средства согласно своите интереси, а „невладиниот сектор според проектните задачи на оние кои им ги доделиле овие средства“.
Предлог-законот предвидува и дека секое појавување на претставник на „агенти на странско влијание“ мора да биде означено дека организацијата е регистрирана во Регистарот на агенти од странско влијание што го води Министерството за правда.
Во случај на непочитување на обврската за означување како „странски агент“, предложениот закон предвидува казни како забрана за работа и кривична пријава против одговорните лица. Во образложението на законскиот предлог се тврди дека во Србија постојат здруженија на граѓани кои „отворено работат против државните и националните интереси на Србија“.
Предлагачите сметаат дека целта на нивната акција е да се дестабилизира државата, така што Србија ќе биде принудена „да ја признае независноста на Косово, да се согласи на распуштање на Република Српска и да воведе санкции кон Русија“.
На прашањето дали рускиот закон им бил модел, Комленски тврди дека тој не е руски туку американски.
„Не, верувајте, не го ни прочитав тој закон. Еден од моите мотиви беше законот ФАРА во САД од 1938 година, но мислам дека ова е уште поблага верзија на она што тој закон им го овозможува на властите во САД. “, тврди тој.
Сепак, ФАРА ги дефинира „странските агенти“ како поединци кои дејствуваат под раководство на странски земји, кои се занимаваат со политички активности, собираат пари или дејствуваат под раководство на претпоставените, во контакт со американските власти. Законот ФАРА е создаден во 1938 година со цел да се потисне нацистичката, а подоцна и болшевичката пропаганда. Со последователните ревизии, законот е насочен кон перење пари, корупција, тероризам и заобиколување на санкциите.
Предупредување од Вашингтон и Брисел
САД се длабоко загрижени за импликациите што предложениот закон за странски агенти би можел да ги има врз демократијата, човековите права и основните слободи, вклучително и слободата на изразување и здружување, во Србија, се вели во одговорот на Стејт департментот за РСЕ.
„Ваквиот закон може да го стесни просторот за дејствување на граѓанското општество, да ги стигматизира граѓанските организации кои работат на подобрување на животот на српските граѓани и да ја попречи работата на независните медиуми кои обезбедуваат точни информации за јавноста“, се вели во одговорот.
Се додава дека овие елементи се клучни за сите демократски институции и демократски системи.
Европската комисија и порача на РСЕ дека секој предлог закон треба да биде во согласност со европските стандарди.
„Потсетуваме дека секој закон на земја кандидат за членство во ЕУ мора да биде во согласност со основните демократски вредности на ЕУ, вклучително и слободата на говорот и изразувањето“, се вели во одговорот. Пред да стане членка на ЕУ, земјата кандидат мора да ги усогласи своите закони, политики, институции и практики со стандардите и барањата на ЕУ.
Србија, заедно со Црна Гора, се смета за лидер во процесот на пристапување во ЕУ, но од декември 2021 година нема отворено ниту едно преговарачко поглавје.
Софија Тодоровиќ од Иницијативата вели дека законот се заснова на обвинување дека има елементи кои ја дестабилизираат државата, иако за тоа нема судски пресуди или некакви издржани информации, освен укажувања и изјави на одредени функционери.
„Целта е репресија“, рече таа, наведувајќи дека транспарентноста на финансирањето на невладините организации веќе постои.
„Ваквиот закон ќе придонесе за дополнително означување на здруженијата на граѓани и претставување на луѓето кои работат во граѓанските организации како непријатели“, додаде таа.
На тоа се надоврзува Соња Бисерко од Хелсиншкиот комитет за човекови права со оценка дека тоа е „постојано покажување заби на сите оние кои размислуваат поинаку и се пред се проевропски ориентирани“.
„Тоа е закон кој е сличен на тој на Путин и има за цел да го замолчи, да го направи бесмислен и да го маргинализира граѓанскиот сектор кој прима донации од странство, кој е критичен и претставува либерални вредности против кои тие отсекогаш биле против“, вели овој соговорник.
Како се применува законот за странски агенти во Русија?
Рускиот закон кој бара организациите кои добиваат пари од странство да се регистрираат како „странски агенти“ беше воведен во 2012 година и проширен во 2022 година. Првата цел беа невладините организации, а од 2017 година и новинарите, вклучително и Радио Слободна Европа.
Андреј Шари, регионален директор за Русија во РСЕ, вели дека законот за странски агенти значи дека секоја можност за дејствување на граѓанското општество што не одговара на барањата и сфаќањата на власта е невозможна.
„Според толкувањето на руската влада и патриотската јавност, „странски агенти“ се луѓе кои работат против интересите на својата татковина, платеници на Западот, американски или германски шпиони“, рече Шари.
Тој вели дека неколку илјади луѓе се прогласени за странски агенти и дека повеќето од нив ја напуштиле Русија.
„Терминот „странски агент“ на рускиот јазик наликува на советската практика од ерата на Сталин што ја знаат сите во Русија. А конотацијата дека тоа се луѓе кои работат против својата татковина е очигледна“, рече Шари.
Европскиот суд за човекови права во октомври пресуди дека рускиот закон за „странски агенти“ ја прекршува Европската конвенција за човекови права и дека е „произволен“ и се користи на „преширок и непредвидлив начин“. Законот имплицира дека оние на кои тие се однесуваат, на пример, новинари, имаат обврска да стават ознака „Јас сум странски агент“ на секој свој напис или објава на социјалните мрежи.
„Ќе биде тоа што ќе биде со Радио Слободна Европа, за се добивме казни Проекти на руски јазик од 18 милиони долари“, вели Шари. Во случај на неплаќање на казната, властите блокираат банкарски сметки, а не е исклучена и кривичната одговорност.
Руската служба на РСЕ во 2017 година беше ставена на списокот на странски агенти, а во февруари беше прогласена за „непожелна организација“ во Русија, со што практично и се забрани да работи во таа земја и на секој што соработува со РСЕ е изложен на потенцијално кривично гонење.
Ивана Страднер, соработник на невладината Фондација за одбрана на демократијата од Вашингтон, за РСЕ изјави дека е важно да се направи разлика помеѓу законот ФАРА во САД и иницијативата во Србија, за која смета дека е „инспирирана од Законот на Путин за странски агенти“.
Таа наведува дека американскиот Конгрес ја усвоил ФАРА во 1938 година како дел од борбата против нацистичката пропаганда за да ги разоткрие лобистичките фирми кои ги застапуваат интересите на нацистичка Германија.
„Напротив, предлагачите на српскиот закон за странски агенти честопати споменуваа финансирање на невладини организации од Западот и како Западот сака да организира обоена револуција“, рече таа.
Таа вели дека не е сигурна дека овој закон ќе ги таргетира луѓето кои директно работат со Москва или Пекинг.
„Не треба да заборавиме дека Патрушев и Вулин ветија соработка на полето на заштитата на обоените револуции, така што овој закон ќе биде првенствено против поединци кои соработуваат со Западот“, смета Страднер.
На средбата во Москва во декември 2021 година меѓу тогашниот министер за внатрешни работи на Србија, Александар Вулин, и секретарот на Советот за безбедност на Русија, Николај Патрушев, беше речено дека слободните земји мора да се спротивстават на „обоените револуции“.
Страднер оцени и дека предложениот закон е дел од политичката игра во која Вулин предлага „ирационални“ одлуки, со што Вучиќ би го напуштил законот и со тоа „да му направи услуга на Западот“.
Што би значело за Србија донесувањето на законот за странски агенти?
Професорот по уставно право Богољуб Милосављевиќ за РСЕ изјави дека законот за странски агенти е нешто што може да одговара на Русија, Белорусија, Северна Кореја и некои стари комунистички режими.
„Значи, нешто што е целосно застарено, нешто што не може да одговара на земја која сака да има мала демократија“, вели тој.
Коментирајќи ја ознаката „странски агент“, тој наведува дека слична практика постоела и за време на владеењето на поранешниот претседател на Србија и Југославија, Слободан Милошевиќ, во 90-тите.
„Оние кои работеа за странски донатори беа наречени странски платеници. Сега тоа е агент на странско влијание и е личност која е жигосана и етикетирана како некој што автоматски не е пријател на оваа земја“, изјави Богосављевиќ.
Сличен предлог-закон за странски агенти има и во Црна Гора од октомври, но тој не влезе во собраниска процедура.
Ваков закон предлага коалицијата „За иднината на Црна Гора“, која ја сочинуваат проруските партии на поранешниот Демократски фронт - Нова српска демократија на Андрија Мандиќ и Демократската народна партија на Милан Кнежевиќ. Овој предлог беше критикуван од коалициските партнери во Црна Гора, како и од опозицијата и граѓанското општество и од Европската унија.
Во мај, властите во Република Српска, една од двете БиХ субјектите, по низа критики од меѓународната заедница, медиумите и невладиниот сектор, го повлекоа од процедура планираниот закон за „странски агенти“ и го вратија на ревизија.
Законот беше објавен во 2022 година од страна на прорускиот претседател на Република Српска и лидер на Сојузот на независни социјалдемократи (СНСД) Милорад Додик, кој е под санкции од САД и Велика Британија поради антиуставни дејствија.
Оваа година во Грузија и Киргистан, поранешни советски републики, беа донесени закони со кои се стремеше да се спречи влијанието на невладините организации. Законот беше усвоен во Грузија и покрај протестите на граѓаните, но ја стави европската интеграција во мирување и ја прекина финансиската поддршка од ЕУ.
Од овие недемократски методи не е поштедена ниту Европската унија, па во Унгарија веќе е на сила закон за заштита на суверенитетот, а слично решение се планира и во Словачка.
